'Ze behandelen me als hond, maar ik ga vechten: ik sterf hier in Qatar'
DOOR DOMINIC MOSTERT
De wedstrijd tussen Al-Arabi en Al-Sadd is dertien minuten aan de gang, wanneer Xavi zich over een vrije trap ontfermt. Vanaf een meter of 23 brengt de routinier de bal in het strafschopgebied. Hij vindt verdediger Abdelkarim Hassan, die Al-Sadd op voorsprong kopt. Trainer Gianfranco Zola van Al-Arabi windt zich op. De Afrikaanse arbeidsmigranten die voor een klein geldbedrag en gefrituurde kip zijn aangewezen om Al-Sadd te steunen, juichen en slaan op hun metalen trommels. Er zijn 3239 toeschouwers in het neutrale Lekhwiya Stadion, dat tijdens het WK 2022 zal dienen als uitvalsbasis voor een van de deelnemende landen. Bijna alle aanwezigen dragen witte gewaden; de enige vrouwen in het stadion zijn een persvoorlichter van de Qatarese competitie, een paar expats en enkele spelersvrouwen.
Een journaliste van de Daily Mail, tegenwoordig werkzaam voor the Guardian, is aanwezig tijdens het duel in oktober 2015. De Qatarese autoriteiten hopen dat zij vooral de woorden 'Xavi' en 'Zola' herhaalt in de verslaggeving. Het binnenhalen van die twee gerenommeerde namen was een grote coup voor de oliestaat. Xavi voetbalt er nog steeds; Zola werd na een teleurstellend seizoen ontslagen. Royale salarissen vallen zulke voetbalgrootheden ten deel en ze hoeven zich geen zorgen te maken om het lot van minder prominente arbeidsmigranten, onder wie voetballers. "Mensenrechtenschendingen ben ik niet tegengekomen. Ik weet ook niet wat ik erop moet zeggen", vertelt Zola na de wedstrijd.
"Ik ben een professional die is gevraagd om hier te komen werken, net als jij en veel anderen. We moeten simpelweg ons best doen en hopen dat de personen die erover gaan, zich erover ontfermen", aldus de oud-aanvaller van onder meer Chelsea. Xavi heeft zich nooit uitgelaten over dergelijke problemen, maar zijn minder bekende collega-voetballer Zahir Belounis wel. Zijn verhaal staat in schril contrast met dat van Xavi. De Spanjaard verdient tien miljoen euro op jaarbasis; de Franse Algerijn vertelde in april 2013 aan CNN dat hij al 23 maanden geen salaris uitgekeerd kreeg van zijn club El-Jaish. Hij wilde weg uit Qatar, maar stond machteloos. De spits kondigde een hongerstaking aan. "Ik heb twee dochters om voor te zorgen. Het interesseert niemand dat ik al 23 maanden op mijn salaris wacht. Ze behandelen me als een hond, maar ik ga vechten. Ik zal hier in Qatar sterven." Zo ver is het gelukkig niet gekomen. Als gevolg van internationale druk en inmenging van spelersvakbond FIFPro mochten Belounis, zijn echtgenote en twee dochters in november 2013 eindelijk het land uit. Bij aankomst in Parijs vloog zijn moeder Belounis in de armen.
De spits ging gebukt onder het zogenaamde kafalasysteem, dat door critici ook wel moderne slavernij wordt genoemd. 'Kafala' betekent 'sponsorschap' en het systeem houdt in dat arbeidsmigranten afhankelijk zijn van een sponsor. Dat is meestal de werkgever, in het geval van Belounis dus zijn club. Onder het systeem, dat ook van toepassing is in Libanon, Saudi-Arabië, Jordanië en andere golfstaten dan Qatar, is toestemming nodig van de sponsor om het land te verlaten. Alleen de sponsor kan een uitreisvisum regelen. Bovendien moet de sponsor toestemming geven bij het veranderen van baan en kan de sponsor beslag leggen op je paspoort. "Als je in Qatar werkt, ben je eigendom van iemand. Je bent niet vrij. Je bent een slaaf", zei Belounis dan ook. "Natuurlijk is de situatie van voetballers niet hetzelfde als die van bouwvakkers, maar dezelfde methode wordt gehanteerd. Ze kunnen je wegwerpen als oude sokken."
In december 2016 werd het systeem in Qatar afgeschaft en vervangen door een nieuwe wet gebaseerd op 'moderne contracten'. De Qatarese minister van Arbeid, Issa bin Saad al-Jafali, stelde dat werknemers onder de nieuwe wet meer rechten, flexibiliteit en bescherming zouden hebben. De wijzigingen zijn echter vooral voor de bühne. Het woord 'sponsor' is vervangen door 'recruiters', maar het systeem blijft intact. Werknemers moeten nog steeds toestemming krijgen van hun werkgever en van een 'competente autoriteit' om van baan te veranderen. Als een arbeidscontract geen verloopdatum heeft, moeten werknemers vijf jaar wachten voordat ze een werkgever kunnen verlaten. Bovendien moeten ze nog steeds toestemming krijgen om het land uit te kunnen - indien een werkgever weigert, kan beroep worden aangetekend bij een staatscommissie. Paspoortinname, wat illegaal was, is zelfs gelegaliseerd door een maas in de wet.
Buitenlandse arbeiders vormen circa 94 procent van de beroepsbevolking in Qatar. Het gaat om honderdduizenden migranten uit landen als India, Bangladesh, Nepal, de Filipijnen en Sri Lanka. Onder hen bevinden zich veel arbeiders die de stadions bouwen en infrastructuur aanleggen voor het WK 2022. "De weigering van Qatar om serieuze hervormingen door te voeren in het arbeidssysteem, zal resulteren in meer misbruik, meer uitbuiting en meer lijden voor arbeidsmigranten", waarschuwde directeur Joe Stork van Human Rights Watch enkele maanden geleden. "Qatar claimt het kafalasysteem te hebben afgeschaft, maar enkel de naam is veranderd." Amnesty International-directeur James Lynch bezigde soortgelijke woorden. "Het woord 'sponsorschap' verdwijnt dan weliswaar, maar het systeem blijft onveranderd."
"De FIFA, zijn sponsors en buitenlandse regeringen die zaken willen doen met Qatar, kunnen en mogen niet claimen dat de problemen omtrent de arbeidsomstandigheden zijn opgelost door deze hervorming. Als er verder niets meer gebeurt, zijn arbeiders die de stadions, hotels en infrastructuur verzorgen waar iedere speler en fan in Qatar gebruik van zal maken, kwetsbaar voor mensenrechtenschendingen", zei Lynch in december 2016. "De FIFA kan niet zo beschamend dubbelzinnig blijven. De grote clubs die trainen en spelen in Qatar en het land daarmee op de kaart zetten als plek voor de voetbalelite, moeten evenmin wegkijken. Grote clubs zoals Barcelona, dat op 13 december een wedstrijd speelt in Doha, moeten duidelijk maken dat wedstrijden alleen gespeeld kunnen worden op plekken waar mensenrechten worden gerespecteerd. Spelers en clubs kunnen niet in een zeepbel blijven leven."
Indirect sprak Lynch ook clubs aan als Bayern München, Manchester United, Everton, Paris Saint-Germain, Schalke 04 en Ajax. Zij trainden de afgelopen jaren in de Aspire Zone, een gigantisch sportcomplex in de hoofdstad Doha. Amnesty International deed tussen februari 2015 en 2016 onderzoek naar dat gebied. De mensenrechtenorganisatie nam interviews af met 231 arbeidsmigranten die in de bouw werken of werkzaam zijn in de groenvoorziening rondom de sportcomplexen. Elk van hen had misstanden te melden, zoals smerige en krappe accommodaties, het betalen van grote sommen geld aan recruiters in hun eigen land om in Qatar te kunnen werken, misleiding over het soort werk dat ze zouden verrichten, maandenlange betalingsachterstanden, het innemen van paspoorten, dreigementen om vooral niet te klagen over de omstandigheden en tot slot het niet afgeven van een verblijfsbewijs, waardoor de werknemer risico loopt op detentie of uitzetting. Sommige werknemers uit Nepal mochten zelfs niet het land uit om hun naasten te bezoeken na een aardbeving in april 2015 die duizenden levens eiste en miljoenen personen ontheemde.
Volgens secretaris-generaal Salil Shetty van Amnesty maakt de onverschilligheid van de FIFA en de apathie van de Qatarese regering het vrijwel onmogelijk dat het WK zal plaatsvinden zonder misbruik van werknemers. "De voetbalwereld kan niet blind blijven voor de wantoestanden in de faciliteiten en stadions waar wedstrijden worden gespeeld. Als de nieuwe leiding van de FIFA echt een nieuwe koers wil varen, kan de bond dit mondiale evenement niet laten plaatsvinden in stadions die door machtsmisbruik tot stand zijn gekomen. Een aantal van 's werelds grootste voetbalsterren traint nu al op velden die in stand worden gehouden door uitgebuite arbeidsmigranten. Binnenkort spelen ze ook in dergelijke stadions. Het is tijd voor de leiders in de voetbalwereld om een statement te maken, of het nu gaat om merknamen als Bayern München en Paris Saint-Germain of om sponsors als adidas en Coca-Cola."
