Nu de finales gespeeld en schalen verdeeld zijn, volgt de reflectie op het spelersgilde van afgelopen seizoen. Wie waren immuun voor de druk á la Cristiano Ronaldo en wie bezweken eronder? Vooral het tweede verdient de aandacht, vindt sportpsycholoog Rico Schuijers. In de rubriek Mindgames kijkt Voetbalzone in de hoofden van voetballers, trainers en scheidsrechters om te kijken hoeveel winst daar te behalen valt. In dit deel: prestatiegerichte mentale training. De te weinig geütiliseerde techniek die zich richt op preventie, in plaats van genezing.

Door Kevin van Buuren

"Prestatiegerichte mentale training zorgt ervoor dat je in wedstrijden vaker het niveau haalt dat je op trainingen ook doet", zegt Schuijers. Hij begeleidde in zijn dertigjarige loopbaan verschillende olympische sporters en voetballers om dit prestatieverschil te verkleinen. Een techniek die in het Nederlandse voetbal volgens hem te weinig wordt gebruikt: "Er is nog vaak de tendens dat je mentale training doet als er iets mis met je is. Als het gaat over prestatie is het van: 'Het zit erin, maar komt er niet uit'. Terwijl presteren onder druk goed te trainen is."

Hij merkt dat zijn betrokkenheid meer gewenst is bij olympische sporters, dan in de voetbalwereld. "Olympiërs zijn toch meer een eigen BV. Ik denk dat voor voetballers heel veel geregeld wordt door clubs en zaakwaarnemers, waardoor ze minder proactief naar dergelijke oplossingen zoeken. Om hulp vragen wordt bij mannen soms ook als zwak gezien." Verenigingen staan vaak ook niet te springen om externe hulp. Een reden dat veel jonge spelers zich niet uitlaten over mentale begeleiding die zij zelf regelden. "Dat vind ik een angstcultuur. Dat clubs succes alleen van zichzelf willen laten afhangen." De psycholoog nuanceert nog enigszins: "Ik denk ook omdat trainers passanten zijn. Soms nemen ze een hele staf mee, soms vertrekken zij alleen."

Vijf stappen naar verbetering
Wanneer hij wel de kans krijgt met sporters te werken, merkt Schuijers dat simpele trucs tot grote vooruitgang leiden: "De vraag is hoe je omgaat met spanning en afleidingen. En welke waarde hecht je aan een fout? In onze samenleving worden fouten afgestraft, daar moet je anders mee omgaan." Om daar grip op te krijgen hanteert de mentale trainer vijf stappen: doelen stellen, spanningscontrole, visualiseren, aandacht richten en gedachtentraining. "Clubs denken in linkerrijtje/rechterrijtje, Europees voetbal of een bepaald systeem voetballen. Dat is voor een individu te groot. We stellen doelen als: 'ik wil de bal onder druk net zo goed controleren als in de ruimte', of 'ik wil verkeerde beslissingen van de scheids mijn spel niet laten beïnvoeden'."

Maar, een voetballer kan zich niet te veel op een individueel proces richten, daar hij of zij tot een team behoort. "Dat proces kent nog meer stappen. Van jezelf leren kennen, naar verschillen accepteren, tot afspraken maken over hoe je elkaar aanspreekt." Die kalmte bewaren begint echter bij jezelf. De tweede stap is spanningscontrole, ofwel: "Leren ademen", vertelt Schuijers. "Je kunt ademen om op te peppen als gewichtheffers, of om rustig te worden." Tijdens de voorbeschouwing op de Champions League-finale van 2022 zei Marco van Basten dat men in het voetbal kijkt naar biatlon-atleten. "Dat werd tijd. Die atleten kunnen inderdaad binnen 30 seconden hun hartslag van 180 weer richting de 100 brengen", licht hij toe over de sport waar een intense race gecombineerd wordt met geconcentreerd schieten op doelwitten.

Stap drie is visualiseren. "Of imagineren, zoals Van Gaal het noemt", zegt de mentale trainer. De Nederlandse bondscoach laat graag tijdig de basisopstelling aan zijn selectie weten, 'dan kunnen ze de wedstrijd imagineren'. "Je ogen dicht doen en jezelf zien scoren, goed zien aannemen, kalm zien reageren op de scheids." Visualisatie is het tonen van je eigen toolbox aan jezelf. Je hebt de kwaliteiten, je hebt de ervaring, je kan het. "Er is een filmpje waarin Erben Wennemars de 500 meter visualiseert, dat heb ik hem ooit geleerd", beweert Schuijers. Ook formule 1-coureur Max Verstappen racet regelmatig het circuit met zijn ogen dicht, voordat de race begint.

De vierde fase in een ijzeren geest is het richten van de aandacht. "Tijdens een penalty kun je je op vier manieren focussen", vertelt Schuijers. "Klein binnen: op hoe je standbeen neerzet, groot binnen: je aanloop en traptechniek, klein buiten: op de bal en plek waar je schiet, en groot buiten: ongeveer van het doel tot de cornervlaggen. Wat werkt blijkt voor iedereen anders te zijn." Je richten op de keeper is daarbij uit den boze. Onderzoek wijst uit dat hoe langer een speler naar de keeper kijkt, hoe dichter bij die keeper de penalty geschoten wordt. Dat terwijl er ook al een evolutionaire factor is die het schot dichter naar het midden plaatst: "Bij een bedreiging oriënteert het brein zich zo centraal mogelijk. Als je dat niet onder controle hebt gaat je trap niet naar de hoek", licht de psycholoog toe.

Daarbij speelt ook focus een rol. Richt je je op obstakels, dan handel je daar juist naartoe, luidt de ironische aandachtstheorie van professor Daniel Wegner. "Je brein kent het woord 'niet' niet", weet Schuijers. Hij benadrukt dat het woord vermeden moet worden in coaching. Een skiër denkt niet: raak geen boom, maar: volg het pad. "Geen balverlies. Niet missen. Dat snapt je brein niet. Het beeld is sterker dan het woord 'niet'. Dus visualiseer je verkeerd." Dit proces komt ook terug in de laatste stap: denktraining. "Dat gaat erom of gedachten helpend zijn. Zo niet? Dan vervang je ze. Daarbij vermijden spelers de woorden 'moeten', 'proberen' en 'als' en vervangen ze deze door woorden als 'kunnen', 'willen' en 'durven'."

Bij Manchester United staken de psychologen veel tijd in de mentale training van Ronaldo, een factor waardoor hij kalmte bewaart op doorslaggevende momenten. Maar, de stervoetballer past de technieken dan ook feilloos toe, telkens lerend van nieuwe situaties. "Herinneringen van eerdere ervaringen in de amygdala, het deel van het brein dat trauma's opslaat, spelen een grote rol in hoe je met situaties omgaat", verklaart Schuijers. Dat is een kwestie van blootstelling aan die situaties. De psycholoog is dan ook niet overtuigd van de bankhanger die zegt: 'Waarom schiet Ronaldo hem niet op die of deze manier in?'. "Als je vraagt hoe iemand handelt als een geliefde in een brandend huis staat, dan rennen ze natuurlijk naar binnen. Totdat je echt in die situatie belandt, pas dan weet je hoe je echt handelt onder die druk", besluit hij.